มรดกวัฒนธรรมของเมืองน่าน

                       เมืองน่านเป็นเมืองที่มีวัฒนธรรมประเพณีดนตรีที่เป็นเอกลักษณ์ประจำเมืองน่านที่สืบทอดมายาวน่านตามกาลเวลาจากบรรพบุรุษ สมัย เจ้าหลวงภูคา  (วรนครปัว)    ถึง นันทบุรีศรีนครน่าน  ส่วนมากวัฒนธรรมประเพณีดนตรีที่เป็นเอกลักษณ์ของเมืองน่านจะมีความเกี่ยวเนื่องกับ พระพุทธศาสนา ศาสนาพราหมณ์ และโหราศาสตร์ มาแต่อดีต เพราะล้านนาส่วนมากในอดีตมีความเลื่อมใสในบวรพุทธศาสนามาก   วัฒนธรรม ประเพณี ดนตรี หรือพิธีกรรมต่างๆ มีความงดงามอ่อนช้อย  และเรียบง่าย ทั้งนั้นยังมีความคล้ายครีงกับ จังหวัดต่างๆ ในล้านนาของไทย เช่น เชียงใหม่ เชียงราย ฯ 

               มรดกวัฒนธรรมทางภาษาของเมืองน่าน

                      ภาษาพูด จากภูมิปัญญาอันสูงส่งของบรรพบุรุษอย่างหลากหลายและทรงคุณค่าได้กลายเป็นขนบธรรมเนียมจารีตประเพณีที่เป็นเอกลักษณ์เฉพาะตัวของคนจังหวัดน่านมาตราบถึงทุกวันนี้  คนน่านจะพูด  ภาษาก๋ำเมืองหรือ (อู้เมือง) ถึงบางครั้งอาจขัดต่อความหมายของภาษาทางภาคกลางหรือในภาคเดียวกันที่อยู่ในเขตล้านนาไปบ้าง


                     ภาษาเขียน  คนเมืองน่านมีภาษาพูดแล้วยังมีภาษาเขียน เพื่อเขียนให้เป็นสื่อแทนภาษาพูด ได้แก่ อักษรธรรมล้านนา หรือตัวเมือง เป็นอักษรที่สำคัญ และแพร่หลายในล้านนามาก การกำเนิดอักษรธรรมล้านนาก็คล้ายกับการกำเนิดอักษรทั้งหลาย คือ ปรับปรุงจากอักษรที่มีอยู่เป็นระบบมาแล้ว คือ อักษรมอญ หลักฐานเกี่ยวกับการกำเนิดอักษรธรรมล้านนาไม่ปรากฎ หลักฐานอักษรธรรมล้านนาเก่าที่สุดเท่าที่พบในปัจจุบัน คือ จารึกลานทอง พบที่สุโขทัยจารึกได้ระบุศักราชไว้ตรงกับ พ.ศ. ๑๙๑๙ อย่างไรก็ตาม ยังไม่พบหลักฐานว่า อักษรธรรมล้านนาเกิดขึ้นในสมัยใด เพราะอักษรธรรมล้านนามีกำเนิดจากพัฒนาการของภาษาคือ ค่อยๆเปลี่ยนแปลงทีละน้อยจึงอาศัยเวลานาน การกำเนิดอักษรธรรมล้านนา มีสาเหตุสำคัญมากจาความจำเป็นทางศาสนาเพื่อเขียนพระธรรมคำภีร์ให้เป็นสื่อ แก่คนในวงกว้าง อักษรธรรมล้านนาจึงเริ่มต้นจากการใช้เขียนภาษาบาลีเป็นหลัก ต่อมาดัดแปลงเพื่อใช้เขียนภาษาเมืองด้วยอักษรธรรมล้านนา หรือ ตั๋วเมือง มักใช้จารบนคัมภีร์ใบลาน พับสา เอกสารโบราณ โดยเฉพาะเรื่องราวต่างๆ เกี่ยวกับศาสนา เช่น ตำราภาษาบาลี ชาดก เรื่องราวการกัลปนาสิ่งของแก่วัด นอกจากนั้นยังใช้บันทึกเอกสารต่างๆ อันเกี่ยวเนื่องในพุทธศาสนา ตำราโหราศาสตร์ ตำราแพทย์ บทกวีนิพนธ์ และคร่าวซอการใช้อักษรธรรมล้านนามักจะขาดช่วงหรือชะงักไปบ้างตามความผันผวนของเหตุการณ์บ้านเมืองแต่ก็ยังสามารถสืบทอดกันตลอดมาได้เป็นอย่างดี จนกระทั่งในปี พ.ศ. ๒๔๘๓ เมื่อมีการประกาศใช้รัฐนิยม ฉบับที่ ๓ ว่าด้วย ภาษาและหนังสือกับหน้าที่พลเมือง ห้ามการเรียนการสอนอักษรท้องถิ่น การใช้อักษรธรรมล้านนาจึงหยุดชะงักไปเป็นเวลานาน ประกอบกับความแพร่หลายในการใช้อักษรไทยปัจจุบันของสื่อมวลชนทุกแขนง การใช้อักษรธรรมล้านนาจึงเสื่อมลงตามลำดับ
 

             มรดกวัฒนธรรมทางพิธีกรรมความเชื่่อของคนเมืองน่าน

                          ชาวน่านมีความเชื่อมั้นเหมือนกับชาวล้านนาทั่วไป 'ในจักรวาลนี้มีโลกมีโลกหนึ่งเรียกว่าโลกราหู'  และเชื่อในหลังอยู่ ๓ ประการ คือ

- ความเชื่อทางพระพุทธศาสนา
- ความเชื่อทางไสยศาสตร์
- ความเชื่อทางโหราศาสตร์
 

                         ในความเชื่อทางพุทธศาสนาขอ งชาวน่านซึ่งมีพื้นฐานมาจาการนับถือผี หรือ ไสยศาสตร์อีกทั้งได้รับอิทธิพลทางศาสนาพราหมณ์ จึงมีพิธีกรรมทางศาสนาประสมประสานกันอย่างแยกไม่ออก โดยมีความเชื่อหลัก ดังนี้

- กฎแห่งกรรม ตามหลักพุทธธรรมว่า ทำดีได้ดี ทำชั่วได้ชั่ว
- เชื่อในความไม่เที่ยง ตามหลักธรรมจักรกัปปวัตนสูตร
- เชื่อว่าชาติหน้ามีจริง
- เชื่อในอานิสงส์ผลบุญ การให้ทานทำบุญเวทมนต์  สิ่งศักดิ์สิทธิ์ นรก สวรรค์
 

                          คนน่านเชื่อในเรื่องเวทมนต์คาสูงมากในอดีตและประจุบัน  การสืบทอดเวทมนต์คาถาได้หายไปจากชีวิตประจุบันแล้ว แต่คงเหลืออยู่อค่จารึกใน ปั๊บสา ของเชื่อสายผู้ประกอบพิธีทางศาสนา  และ พระสงฆ์บางส่วนเท่านั้นปาฏิหาริย์ของสิ่งศักดิ์สิทธิ์ยังคงมีให้เห็นสืบจนถึงปัจจุบันนี้  มีการทำพิธีโดยการอัญเชิญเทวดาอารักษ์ตลอด จนวินญาณเจ้าผู้ครองนครน่าน ได้มีปรากฏการณ์อันเป็นนิมิตหลายประการเกิดขึ้น
 

             มรดกวัฒนธรรมทางเทศกาลประเพณีของเมืองน่าน  

                     
                   ประเพณีหกเป็งนมัสการองค์พระธาตุแช่แห้ง (ไหว้สาพระธาตุแช่แห้ง) เป็นประเพณีที่ปฏิบัติสืบทอดกันมาแต่อดีต ในช่วงฤดูเทศกาลเพ็ญเดือนหก (เหนือ) เจ้าผู้ครองนครน่านพร้อมด้วยข้อราชบริพารจะพากันไป นมัสการองค์พระธาตุแช่แห้ง โดยในวันขึ้นสิบสี่ค่ำเดือนหก ขบวนแห่ของเจ้าเมืองน่านพร้อมด้วยคณะสงฆ์และพุทธศาสนิกชนจากชุมชนต่างๆ จะมาพร้อมกันที่บริเวณรอบๆ เนินภูเพียงแช่แห้ง จะมีพิธีทางศาสนาและกิจกรรมเฉลิมฉลอง เพื่อเป็นพุทธบูชา โดยมีการทำบุญตักบาตร เทศมหาชาติ บรรยายธรรม และมีการจุดบ๊อกไฟดอก (บั้งไฟ) ซึ่งมีลักษณะเป็นไฟพะเนียงพื้นบ้าน มีความสวยงามในยามราตรี เมื่อถึงวันขึ้นสิบห้าค่ำเดือนหก ขบวนพุทธศาสนิกชนจะทำครัวตาย (เครื่องไทยธรรม) ในช่วงบ่ายจะมีการถวายเป็นพระพุทธบูชา โดยการจุดบ๊อกไฟดอก (บั้งไฟ) ขึ้น และมีการแสดงพระธรรมเทศนา เทศน์มหาชาติสืบเนื่องต่อจากวันขึ้นสิบสี่ค่ำ  (นอกจกนี้ยังมีการทำบุญนมัสการพระธาตุ และ สถานที่ศักดิ์สิทธิ์ต่างๆ ในเมืองน่านเกือบทุก อำเภอ ตามที่กำหนดมาแต่โบราณ ตั้งแต่เดือน ๕ ไปจนถึงเดือน ๙ เหนือ)

                        ประเพณีถวายทานข้าวใหม่  วันเดือน 4 เหนือ ขึ้น 15 ค่ำ หรือเรียกว่าเดือน 4 เป็งเป็นประเพณีทานข้าวใหม่ และตานข้าวจี่ ข้าวหลาม ชาวลานนาไทยได้ถือเป็นประเพณีทาตลอดจนถึงทุกวันนี้ ตอนที่จะมีข้าวใหม่มาทนนั้น จะขอเล่าความเป็นมาถึงการมีข้าวใหม่มาทานเสียก่อน คือ เราจะต้องทำไร่ทำนาข้าวก่อนจึงจะมีข้าวใหม่ทานได้ การทำนาได้ทำสืบทอดกันมาตั้งแต่บรรพบุรุษ ลือพ่ออุ้ยพ่อหม่อน ปู่ลุง อาวอา สืบสานกันมาถึงลูกถึกหลาน เหลน ล้วนแต่มีการทำไร่ทำนากันทุกบ้านเรือน จะมีมากมีน้อยก็ตามฐานะของตน ผู้ไม่มีนาก็ได้เป็นเช่านาเขาทำบ้าง ไปรับจ้างเขาทำก็มีมาก เพื่อได้มาให้เพียงพอแก่ครอบครัว ถือเป็นอาชีพของคนลานนา ส่วนอาชีพอื่นเป็นอาชีพเสริม

                    การทำนาสมัยก่อนต้องใช้แรงวัวแรงควาย ชักลากเฝือไถต้องเตรียมเครืองใช้ มีไถเฝือ แอกควาย แอกน้อย เชือกต่อสำหรับผูกแอก ผูกไถ เมื่อเดือน 8-9-10 มาเถิง ฝนเริ่มตกลงมา ชาวนาก็จะตกกล้า หรือหว่านกล้า เริ่มเอาน้ำเข้าตกกล้าก่อน แล้วนะเอาข้าวเชื้อ (พันธุ์ข้าว) ประมาณกี่ต๋าง (กี่เปี่ยด) แล้วแต่นามีมากน้อยเท่าไรแล้วนำข้าวลงแช่น้ำ 3 คืน แล้วเอาออกอุก (อม) เจ้าของจะไถนาทำแปลงหว่านกล้าเมื่อแช่ 3 คืน แล้วเอาออกใส่ถุงใส่ทอทับด้วยใบตอง แล้วอบไว้ 2 คืน เรียกข้าวน้ำ 3 บก 2 ก็จะแตกงอกจึงนำไปหว่านในแปลงนาที่จัดไว้ หว่านกล้าแล้ว เจ้าของนาก็จะไถนารอกล้า ถ้าน้ำอำนวยให้ จะหมักไว้จนขี้ไถยุบตัวลงหญ้าต่าง ๆ จะเน่ากลายเป็นปุ๋ยไปในตัว แล้วก็เริ่มเผือกกลับไปกลับมาให้เรียบ ก็ลงมือปลูกข้าวต่อจากนั้นก็ค่อยดูแลหญ้าและศัตรูพืชในขณะปลูกข้าวจะเอามือเอาวันกัน ช่วยเหลือกันและกันไม่ต้องจ้าง มีแต่หาข้าวปลาอาหารไปเลี้ยงกันสามารถปลูกได้อย่างรวดเร็ว ไม่นิยมจ้างกันเช่นทุกวันนี้ เมื่อย่างเข้าเดือนกันยายน-ตุลาคม ข้าวจะตั้งก่องอกงามเรียกว่า สร้างต้นสร้างก๋อ พฤศจิกายน ข้าวก็ตั้งท้องออกรวง ธันวาคม ข้าวก็จะเหลืองอร่ามเต็มทุ่งนา ปลายเดือนก็เริ่มเก็บเกี่ยว แล้วมัดบ้างเป็นฟ่อนบ้าง แล้วรวมกันนวดฟากกับรางเรียกว่า (ฮางตี๋ข้าว) กว้างขนาด 1 เมตร ยาวประมาณ 4 เมตร ช่วยกันตีสนุกสนาน ส่วนมากมักตีกันตอนเย็นและเข้าคืน เพราะอากาศมันเย็นทำงานได้มาก แสงสว่างก็อยู่ใต้แสงเดือน และใช้เฟื่องจุดไฟแจ้งสว่างพอดีข้าวได้เสร็จแล้วก็ขนข้าวไปเก็บในยุ้งฉ่าง (หล่องข้าวหรือถุข้าว)

                   เมื่อเก็บเรียบร้อยแล้วก็ทำขวัญข้าว มื้อจันวันดีไล่ตามปักตืน วันผีกินวันคนกินทั้งข้างขึ้น และข้างแรม เมื่อได้วันดีแล้วก็เริ่มกินข้าวใหม่ ส่วนหนึ่งนำไปทำบุญแด่พระสงฆ์ สามเณร อุทิศส่วนกุศลให้บิดามารดาและพี่น้องที่ล่วงลับไปแล้วนั้น


                   ประเพณีแข่งเรือ  การแข่งเรือประเพณีจังหวัดน่าน เป็นประเพณีเก่าแก่ที่บรรพบุรุษชาวน่านได้ปฏิบัติสืบทอดกันมาหลายชั่วอายุคน แม่น้ำน่านเป็นแม่น้ำสายหลักที่ไหลผ่านตัวเมืองไปยังที่ต่างๆ เรือจึงเป็นพาหนะที่ชาวน่านและเจ้าผู้ครองนครใช้ในการเดินทางไปมาหาสู่กัน  และเชื่อมสัมพันธไมตรีกับหัวเมืองต่างๆ เริ่มปรากฏหลักฐานในประวัติศาสตร์เมืองน่าน เมื่อ พ.ศ. ๑๙๐๒ พระยาการเมือง เจ้าเมืองวรนคร (เมืองปัว) ได้ใช้เรืออพยพขนย้ายผู้คนล่องมาตามลำน้ำน่าน เพื่อสร้างเมืองใหม่ที่เมืองภูเพียงแช่แห้ง ( บริเวณวัดพระธาตุแช่แห้ง อำเภอภูเพียง ในปัจจุบัน)

          ชาวเมืองน่านมีความผูกพันกับ “พญานาค” โดยมีความเชื่อว่าพญานาคจะปกป้องคุ้มครองโบราณสถาน วัดวาอาราม และสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่เคารพสักการะ จึงขุดเรือยาวและตกแต่งหัวเรือและหางเรือตลอดจนลำเรือให้มีลักษณะคล้ายพญานาค ปีไหนมีภาวะฝนแล้ง ฝนฟ้าไม่ตกต้องตามฤดูกาลบรรพบุรุษชาวน่านก็จะนำเรือแข่งไปพายแข่งกัน ซึ่งเปรียบเสมือนกับพญานาคกำลังเล่นน้ำเพื่อขอฝนและก็เป็นที่น่าอัศจรรย์อย่างยิ่ง เพราะว่าหลังจากนั้นฝนก็ตกลงมาจริงๆ

          การแข่งเรือเมืองน่านเกิดขึ้นครั้งแรกเมื่อไร ไม่ปรากฏหลักฐานบอกไว้ มีแต่คำบอกเล่าสืบต่อกันมา และร่องรอยจากซากเรือแข่งเก่าแก่ที่ชำรุด แต่ก็มีเรือบางลำอายุร่วม ๒๐๐ ปี ยังมีสภาพดีสามารถนำลงแข่งขันได้ เช่น เรือเสือเฒ่าท่าล้อ บ้านท่าล้อ อำเภอภูเพียง ขุดเมื่อ พ.ศ.๒๓๕๙, เรือเสือเฒ่าบุญเรือง บ้านบุญเรือง อำเภอเวียงสา ขุดเมื่อ พ.ศ.๒๓๘๐ และ เรือคำแดงเทวี ( นางดู่งาม ) บ้านนาเตา อำเภอท่าวังผา ขุดเมื่อ พ.ศ.๒๓๙๐ จึึงเป็นข้อมูลเชื่อได้ว่าเรือแข่งเมืองน่านเกิดมาพร้อมกับความเป็นเมืองน่าน ผู้คนที่มีวิถีชีวิตผูกพันกับแม่น้ำน่าน สารธารแห่งชีวิตและจิตวิญญาณของชาวเมืองน่าน

         มีเรื่องเล่าเป็นตำนานสืบทอดกันมาเกี่ยวกับการสร้างเรือแข่งต้นแบบของเมืองน่าน คือ เรือท้ายหล้า – ตาตอง ท้ายหล้า หมายถึง เรือที่ท้ายเรือที่ยังทำไม่เสร็จ ตาตอง หมายถึง เรือที่มีตาทำด้วยทองเหลืองหรืออีกความหมายหนึ่ง คือมีตาของไม้มีนำมาขุดเรือเป็นสีทองเหลือง

         จากเอกสารอ้างอิงประวัติศาสตร์ที่ได้กล่าวถึง “นครน่าน” ซึ่งเป็นเมืองนครรัฐที่เมืองต่างๆเข้ามาสวามิภักดิ์ถึง ๕๗ เมือง โดยมีเจ้าผู้ครองนครสืบราชวงศ์ติดต่อกันถึง ๖๔ พระองค์ นับตั้งแต่ราชวงศ์ภูคาเป็นปฐมสัติวงศ์จึงถึงราชวงศ์เติ๋นมหาวงศ์ ต้นตระกูล ณ น่าน เป็นราชวงศ์สุดท้าย ผู้ครองนครน่านเป็นราชวงศ์สุดท้ายไม่เป็นที่ปรากฏแน่ชัดว่าเจ้าผู้ครองนครน่านเป็นพระองค์ใด มีรับสั่งให้บรรดาเสนาอามาตย์ทหารข้าราชบริพารไปตัดต้นตะเคียนที่ป่าขุนสมุน ( ป่าต้นน้ำที่อยู่ห่างจากอำเภอเมืองน่านในปัจจุบันไปทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือประมาณ ๓๐ กม. ) ซึ่งเป็นต้นไม้ตะเคียนที่มีขนาดใหญ่มาก ใหญ่ขนาดที่ว่าตอไม้ที่เหลือกว้างจนสามารถนำขันโตก ( ที่ใส่สำรับอาหารของคนเหนือ ) มาตั้งได้ถึง ๑๐๐ โตก แล้วให้ทหารลากอมาที่ริมแม่น้ำน่านรอยลากทำให้เกิดแม่แม่น้ำสมุน ( แม่น้ำสาขาของแม่น้ำน่าน ) และให้น้ำไม้ตะเคียนมาขุดตกแต่งเป็นเรือแข่งเมืองน่าน ๒ ลำตั้งชื่อว่า “เรือท้ายหล้า-ตาตอง” เพื่อให้คนเมืองน่านได้ใช้เป็นรูปแบบในการขุดเรือเพื่อใช้ในการแข่งขันเรือให้เป็นประเพณีเพื่อบ่มเพาะความรัก ความสามัคคี เสริมสร้างจิตใจให้มั่นคง รู้แพ้ รูชนะ รู้อภัย ให้กับลูกหลานเมืองน่าน ตราบจนถึงปัจจุบัน

         การแข่งเรือประเพณีเมืองน่านในสมัยก่อน จะดัดการแข่งขันในงานประเพณี ถวายทานสลากภัต หรือชาวน่านเรียกว่า “ตานก๋วยสลาก” ถ้าวัดของชุมชน-หมู่บ้านใดที่มีเรือแข่งมีการจัดงานประเพณี ตานก๋วยสลาก คณะศรัทธาหมู่บ้าน-ชุมชนต่างๆ ที่มีเรือแข่ง ก็จะนำเรือแข่งบรรทุกก๋วยสลากพร้อมชาวบ้านและพระภิกษุ สามเณร ที่รับกิจนิมนต์เดินทางไปยังวัดที่มีงานประเพณีตานก๋วยสลาก เนื่องจากการคมนาคมในสมัยนั้นยังไม่สะดวกสบายเหมือนปัจจุบันอีกทั้งชุมชนหมู่บ้านก็ตั้งไม่ห่างไกลกันมาก และมักจะตั้งชุมชน-หมู่บ้านอยู่ติดกับลำน้ำน่านในขณะที่พายเรือไปก็จะตีฆ้อง กลอง ฉิ่ง ฉาบ ปาน และ เป่าแน เป็นทำนองเพลงล่องน่าน และผู้เฒ่าผู้แก่ก็จะลุกขึ้นฟ้อนซึ่งเป็นที่มาของท่าฟ้อน “ล่องน่าน” ที่มีเอกลักษณ์รูปแบบการฟ้อนเฉพาะตัว เมื่อเสร็จพิธีในช่วงบ่ายก็จะนำเรือแข่งมาแข่งกันอย่างสนุกสนาน รางวัลที่ได้ก็จะเป็นเหล้าขาวใส่กระบอกไม้ไผ่ ระยะหลังก็จะเปลี่ยนเป็นตะเกียงเจ้าพายุและน้ำมันก๊าด เพื่อนำไปจุดให้แสงสว่างในชุมชน-หมู่บ้านเนื่องจากในสมัยนั้นยังไม่มีกระแสไฟฟ้าใช้ รวมถึงธงปักหัวเรือและเริ่มวิวัฒนาการเป็นถ้วยรางวัลในปัจจุบัน

        การแข่งเรือประเพณีจังหวัดน่าน ปรากฏหลักฐานอ้างอิงได้ ตั้งแต่ ปี พ.ศ.๒๔๖๐ เมื่อครั้งกรมสมเด็จเจ้าฟ้าพระนครสวรรค์วรพินิจฯ เสด็จตรวจราชการเมืองน่าน เจ้าผู้ครองนครน่านพระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดชฯ เจ้านายฝ่ายเหนือและข้าราชการประจำเมือง ได้จัดให้มีการแข่งเรือประเพณีให้ทอดพระเนตร เจ้ามหาพรหมสุรธาดาเจ้าผู้ครองนครน่านองค์สุดท้าย เมื่อดำรงตำแหน่งเป็นเจ้าอุปราช พร้อมด้วยเจ้านายฝ่ายเหนือได้ลงไปฟ้อนในเรือลำที่ชนะเลิศด้วย

                    ประเพณีตานก๋วยสลาก เป็นประเพณีที่มีมาตั้งแต่ครั้งพุทธกาลได้มีการปฏิบัติสืบต่อกันมาจนถึงรุ่นคุณปู่-ย่า/ตา-ยาย/พ่อ-แม่ และลูกหลานในปัจจุบัน เรื่องมีอยู่ว่ามีนางยักษิณีตนหนึ่งมักจะเบียดเบียน ผู้คนอยู่เสมอครั้นได้ฟังธรรมคำสอนของพระพุทธเจ้าแล้ว นางก็บังเกิดความเลื่อมใสศรัทธานิสัยใจคอที่โหดร้ายก็กลับเป็นผู้เอื้ออารีแก่คนทั่วไปจนผู้คนต่างพากันซาบซึ้งในมิตรไมตรีของนางยักษิณีตนนั้น ถึงกับนำสิ่งของมาแบ่งปันให้ แต่เนื่องจากสิ่งของที่ได้รับมีจำนวนมาก นางยักษิณีจึงนำสิ่งของเหล่านั้นมาทำเป็นสลากภัต แล้วให้พระสงฆ์/สามเณร จับสลากด้วยหลักอุปโลกนกรรม คือสิ่งของที่ถวาย มีทั้งของของมีราคามากและมีราคาน้อยแตกต่างกันไปตามแต่โชคของผู้ได้รับ การถวายแบบจับสลากของนางยักษิณีจึงนับเป็นครั้งแรกของประเพณีทำบุญสลากภัตในพุทธศาสนา

[ตานก๋วยสลาก/ตานสลาก/ กิ๋นข้าวสลาก/กิ๋นก๋วยสลากหรือกิ๋นสลาก] ล้วนแล้วแต่เป็นภาษาของชาวถิ่นล้านนาที่มักมีการเรียกขานแตกต่างกันไปในแต่ละท้องถิ่น แต่ความหมายนั้นเหมือนกันโดยหลักการอาจจะแตกต่างกันไปบ้างในเรื่องของรายละเอียดถ้าเป็นภาษาไทยกลางเรียกว่า 'สลากภัต' ประเพณี 'ตานก๋วยสลาก' หรือ 'สลากภัต' 
ของชาวล้านนานิยมปฏิบัติกันตั้งแต่เดือน ๑๒ เหนือถึงเดือนยี่เหนือหรือตั้งแต่เดือนกันยายนถึงเดือนตุลาคมของทุกปีสาเหตุที่ถือปฏิบัติกันเช่นนี้ก็เพราะว่า เป็นช่วงที่ชาวบ้านได้ทำนากันเสร็จแล้ว หยุดพักผ่อน พระสงฆ์ก็จำพรรษาอยู่วัดไม่ได้ไปไหนและบวกกับในช่วงเวลานี้ก็มีผลไม้สุก เช่น ลำไย มะไฟ สมโอเป็นต้นเมื่อต้นข้าวในนาเริ่มเขียวขจีชาวนาที่มีฐานะไม่ค่อยดีการดำรงชีวิตก็เริ่มขัดสนเมื่อข้าวในยุ้งก็หมดก่อนฤดูกาลเก็บเกี่ยวจะมาถึง ดังนั้นการตานก๋วยสลากในช่วงนี้จึงเท่ากับว่าได้สงเคราะห์คนยากคนจนเป็นสังฆทานได้กุศลแรง 

ก่อนจะถึงวันตานก๋วยสลาก 1 วันเขาเรียก 'วันดา' หรือ 'วันสุกดิบ'วันนี้จะเป็นวันที่ชาวบ้านได้จัดเตรียมข้าวของไม่ว่าจะเป็นของกินหรือของใช้ต่างๆ สำหรับที่จะนำมาจัดดาใส่ก๋วยสลากและวันนี้มักจะมีญาติสนิทมิตรสหายที่อยู่ต่างบ้านมาร่วมจัดดาสลากด้วย ซึ่งถือเป็นประเพณีที่จะได้ทำบุญร่วมกันผู้ชายจะเป็นคนสานก๋วยสลาก (ตะกร้า) สำหรับที่จะบรรจุใส่ของกินของใช้ต่างๆก๋วยจะกรุด้วยใบตอง/หรือตองจี๋กุ๊กเมื่อรวบปากก๋วยมัดเสร็จเรียบร้อยแล้วก็จะมีไม้ไผ่เหลาเป็นก้านเล็กๆ สำหรับเสียบสตางค์/กล่องไม้ขีดไฟ/บุหรี่ เพื่อทำเป็นยอดก๋วยสลากจะมากน้อยบ้างตามแก่กำลังศรัทธาและฐานะ

 

              มรดกวัฒนธรรมประเพณีทางดนตรีพื้นบ้านของเมืองน่าน

                     
                     สะล้อ_ซอ_ซึง_ดนตรีพื้นบ้านเมืองน่าน ชาวเมืองน่านมีการละเล่นพื้นบ้านล้านนาที่ยังคงรักษาสืบทอดไว้ได้อย่างดี คือ ซอ หรือเรียกรวมกับเครื่องคนตรีเล่นประกอบเป็นคำคล้องจองจันว่า 'สะล้อ  ซอ  ซึ่ง'

                    ซอ เป็นการขับลำนำ มีผู้ขับเรียกว่าช่างซอ  ขับร้องโต้ตอบกันระหว่างชายหญิงแบบปฏิภาณกวีโดยมีผู้เล่นดนตรีเป็นทำนองประกอบสองชนิด คือ สะล้อ และซึง เพียงสองชนิด
        ทำนองเพลงที่ใช้ขับซอของชาวน่านมีลักษณะโดดเด่นจำเพาะท้องถิ่นเรียกว่า'ซอล่องน่าน' ซึ่งมีที่มาในตำนานครั้งพระยาการเมืองอพยพพาชาวเมืองล่องมาตามลำน้ำน่านเพื่อมาสร้างเมืองใหม่ที่บ้านห้วยไค้ภูเวียงแช่แห้ง ระหว่างทางปู่คำมา และย่าคำบี้ขับซอชมความงามทิวทัศน์สองข้างทางโต้ตอบกัน

       ทำนองขับซอของเมืองน่านมี 14 ระบำ การซอแต่ละครั้งจะเริ่มด้วยระบำล่องน่านก่อนเสมอ ตามด้วยระบำเมืองน่านทุกทำนองแล้วจึงขึ้นระบำเมืองอื่น ชาวเมืองน่านวันนี้ยังมีการละเล่นพื้นบ้าน 'ซอ' ในงานต่าง ๆ เช่น งานแต่งงาน งานปอยหรืองานบวช งานขึ้นบ้านใหม่ งานปีใหม่ และงานทำบุญร้อยวัน 

                        สล้อเมืองน่าน  สะลอ เปนเครื่องดนตรีที่ใชประกอบการขับซอนาน มี๒ แบบ คือ สะลอแบบกลมและสะลอแบบมีลูกนับ หรือเรียกวาสะลอกอบ รูปรางลักษณะเครื่องดนตรีสะลอแบบกลม ทําดวยไมกลึงใหกลม  กลองเสียงทําดวยกะโหลกมะพราว มีคันชักเรียกวา สายกง คันทวนเรียกวา ดามจับ ลูกบิด เรียกวา หลักผัน      


                        ซึง หรือ ปินเมืองน่าน  ปน  เปนเครื่องดนตรีประเภทดีดทําจากไมเนื้อแข็งประเภทไมสัก ไมประดูหรือไมขนุน มีความยาวประมาณ ๘๐  เซนติเมตร กวาง ประมาณ ๒๐ เซนติเมตร  หนาประมาณ ๗ เซนติเมตร ปนเมืองนานมีรูปทรงคลายกับผลมะละกอ มีสาย ๔ สาย ตั้งสาย ๒ สายคูเทียบเสียงเทากัน  วัสดุที่ใชดีด คือเขาสัตวเหลาบางๆ หรือทําจากพลาสติก เรียกวาไมเขี่ย  (ทางเชียงใหม่เชียงรายเีรียกซึง เมืองน่านจะเรียกปิน)  


                        ซอเมืองน่าน  ซอลองนาน เปนชื่อเรียกตามวิถีการดําเนินชี วิตการขับซอจึงมีหลายทวงทํานอง เชน บทเกริ่นนําเรียกวา ซอละมายเชียงแสน มักขับซอ ดวยคําวา แสงแมงวางแมงใย มันจับอยูบนกิ่งไมตาย....ขาน.....แลวตอดวยบทไหวครูบาอาจารย  ประมาณ ๔–๕ บท ตอจากนั้นจึงเปนซอทํานองดาดนาน ถือเปนทํานองหลัก มีการพรรณนาเปนเรื่องราว เกี่ยวกับงานบวชนาค งานขึ้นบานใหม งานกฐิน ผาปา เปนตน  ชางซอสามารถขับทํานองซอดาดนานเปนเวลานานๆ ตั้งแตตอนเชา จนถึงตอนเย็น  หรือใกลพลบ เรื่องราวกลาวตั้งแตการเชื้อเชิญผูรวมงาน บอกจุดประสงคของการจัดงาน บอกคณะเจาภาพ อานิสงสของการทําบุญตางๆ และลงทายดวยทํานองซอลับแลง  ทํานองซอลับแลงนี้มีทวงทํานองที่ชา  เนื้อหามุงขอบคุณเจาภาพ อวยพรใหแขกผูรวมงาน เมื่อใกลจบการขับซอ ชางซอชายหญิงจะฟอนแงน ซึ่งเปนลักษณะการฟอนแอนตัวไปดานหลังคลายสะพานโค ง  ศิลปนบางคณะอาจขับจอยประกอบเสียงปนและสะลอคลอไปดวยความอาลัยอาวรณทํานองซอนานที่เปนทํานองหลักประกอบดวย ซอละมายเชียงแสน ซอดาดนาน ซอลับแลง สําหรับซอทํานองอื่น ๆ   เชน ซอพมาตะโตงเตง ซอพมา(เรื่องเจาสุวัฒนกับนางบัวคํา) ซอปนฝาย ซอพระลอ  ซอเงี้ยว(ซอเสเลเมา) ซออื่อ(ซอตํารายา)  ฯลฯ นอกจากทํานองซอที่ใชประกอบการขับซอแลวยังมีเพลงบรรเลงที่ ใชประกอบการฟอนแงน เชน เพลงแมหมายกอม แมหมายเครือ เพลงลาวเสด็จ กลอมนางนอน  เขมรปากทอ ตีนตุม  ตีนแหบฯลฯฉันทลักษณสําหรับคําซอนั้นมีความแตกตางกันไปตามแตละทํานอง  ยกเวนทํานองซอดาดนานและทํานองซอลับแลงที่สามารถใชเนื้อซอบทเดียวแลวเปลี่ยนสําเนียงเสียงซอใหชาลง โดยเฉพาะการเปลี่ยนจากทํานองซอดาดเปนซอลับแลง


                          ศิลปินที่มีชื่อเสียงของศิลปะการขับซอเมืองน่าน
 
            ๑. นายไชยลังกา เครือเสน(พ.ศ.2534) (ศิลปินแห่งชาติ) สาขาการแ ส ด ง พื้ น บ้า น ขับ ซ อ ปี๒ ๕ ๓ ๐ มีความสามารถด้านการขับซอ เล่นเครื่องดนตรีสะล้อและปิน ผลิตเครื่องดนตรีพื้นบ้านและถ่ายทอดศิลปะการขับซอ ให้นายคำผาย นุปิง นายอรุณ ดวงมูลและศิลปินอื่นๆ อีกหลายคน
           
          ๒. นายคำผาย นุปิง (ปัจจุบัน)(ศิลปินแห่งชาติ) สาขาการแสดงพื้นบ้านขับซอ ปี 2538 เป็นชาวบ้าน บ้านหัวนากิ่งอำเภอภูเพียง มีผลงานด้านการขับซอที่เป็นเอกลักษณ์ของตัวเองคือเสียงที่สดใส
        ป่อครูคำ ผาย นุปิง นำ เนื้อหาที่เ ป็น เ รื่องราวทางพระพุทธศาสนาพิธีกรรมและประเพณีการบวชนาค ขึ้นบ้านใหม่ และงานบุญอื่นๆ มาเป็นบทซอดังนั้สาระของบทซอจึงของแฝงไปด้วยคติธรรม คติสอนใจ นิทานพื้นบ้าน การเปลี่ยนแปลงของเหตุการณ์บ้านเมือง วิถีการดำเนินชีวิต การสืบทอดการขับซอของนายคำ ผาย นุปิงมาจากนายไชยลังกาเครือเสน มีประเพณีที่ใช้ในวงการศิลปะชนิดนี้ เช่น การรับศิษย์ การขึ้นครู การกินอ้อ การถ่ายทอดวิธีการซอ การเล่นเครื่องดนตรีที่ดำนินต่อเนื่องกันมาบทซอที่ของคณะคำผาย นุปิงได้กล่าวถึงเหตุการณ์เรื่องราวขอซอล่องน่านเป็นการเคลื่อนย้ายเมืองน่านมาตามลำน่านน่าน จึงเรียกทำนองซอลักษณะต่างๆว่า “ซอล่องน่าน” ทั้งยังได้พัฒนาการและนำมาใช้ในงานอุปสมบท เรียกว่างานบวชนาค บทซอจะเริ่มซอตั้งแต่การเกริ่นนำและไหว้ด้วยเสียงดนตรีท่วงทำนอง ละม้ายเชียงแสน แล้วจึงเริ่มซอตามเนื้อเรื่องเริ่มตั้งแต่การแนะนำเจ้าภาพ จุดประสงค์ของการจัดงาน เครื่องอัฐบริขาร อุปกรณ์ต่างๆ ที่เกี่ยวข้องงานบวช อานิสงส์ ของการทำบุญกล่าวนามผู้ล่วงลับเพื่อต้องการอุทิศส่วนบุญกุศลไปช่วยดวงวิญญาณบรรพชนได้สู่สุขคติในสรวงสวรรค์ตัวอย่าง...  เช่น ซอบวชนาค ....
 

(คำผาย) .....

               โสม...ขะนิง ยามน้ำแม่ปิง        วัง ยม น่าน นองใส....         
ยามเมื่อลมปัดเสย เจยใบ                             แม่น้ำมันก็ไหลลงไปบ่ยั้ง
    ชีวิตสังขารคนเฮาเหมือนอั้น                        เหมือนแม่น้ำคงคา                
   บ่อมีวันแล้วมันจะกลับคืนมา                 ชีวิตชีวาเหมือนคงคาแม่น้ำ

ฯลฯ

เนื้อหาหลัก
 

(ช่างซอชาย).....

               ว่าพระนาคเจ้าก็ตั้งอกตั้งใจ              เพราะเหตุอันใด มาบวชนอเจ้า
จะตอบคุณป้อคุณแม่นั้นเล่า                         ค่าน้ำนมเต้าสองแขนมารดา
รูนมเบื้องซ้ายมีห้ารูนม                  รูนมเบื้องขวามีเจ็ดรู
เอามาบวกกัน                            มีเท่าใดนาดน้อง

(ช่างซอหญิง).....

ว่าหากจะนับว่ามีสิบสอง                ก็ตามฮีดตามกองยังสมเน้อเจ้า
ว่าคุณมารดาตัดที่นั้นเล้า                             ค่าน้ำนมน้ำข้าวจะบวชเป็นทาน   
คือว่าคุณแม่นายมีสิบสอง          หัวใจเจ้ามอน
ก็จะบวชส้ายกรรมนำเวรอย่างนั้น

ฯลฯ

          ทำนองลับแลง เป็นทำนองซอที่นำมาขับซอตอนใกล้จบงานบวชนาค ช่างซอจึงขับซอเพื่อขอบคุณเจ้าภาพและลาจากเป็นสำเนียงเสียงที่ช้ากว่าทำนองดาดน่านดนตรีคลอเสียงเปลี่ยนทำนองต่อเนื่องเป็นสัญญาณบอกว่าเมื่อจบทำนองลับแลงแล้วก็เป็น การ สิ้นสุด การ ขับ ซอ เรื่อง ราว ที่ดำเนินการมาทั้งหมด
 

(ลง-คำผาย)..... 

ตะวันต่ำก้อยหย่อนลงเวหา           มูลศรัทธามากมายน้อเจ้า
ทำบุญเสร็จแล้วปี้น้องเขาเจ้า           ในวันนี้เล้ามาทำบุญทำนาน
ก็สำราญก็สาธุการ                               ก็จะขอลางานปิ๊กง้วยเมือบ้าน
ฮื้อสุขสามประการเน้อเจ้าปี้น้อง               แหล่นา ขอปงคำซอลาไปก่อนเจ้า

          การขับซอเบ็ดเตล็ด เป็นทำนองซอสั้นๆ เรียกว่า ซอก้อม ซอท่องจำ ซอปอด เป็นต้น เช่น ซอพระลอ ซอพม่า(ต๊ะโต๋งเต๋ง) ซอพม่า(เรื่องเจ้าสุวัฒน์กับนางบัวคำ) ซอปั่นฝ้าย ซอเงี้ยวและซออื่อๆ ตัวอย่าง เช่น ซอพระลอ ตอน พระลอเข้าดงป่าไม้ กล่าวถึงชื่อพันธุ์ไม้ต่างๆ ในสมัยก่อนเช่น ไม้ขะเจาะ ไม้ขะยอม ไม้ม่ะเม้า ไม้หัดตาลทราย ไม้เป้า ไม้งุ้น ไม้หมากมุ่น เป็นต้น
 

        ยอมือสิบนิ้วขึ้นตั้งหว่างกิ้ว              ก่ายเกล้าเกศา
       ฝ่าธุลีองค์พระบาทเจ้า                จะเข้าป่าไม้ไม้หยาดยางยาย
 ไม้หัดตาลทรายเป้าแดงไมงุ้้น      เอื้องไข่นกเอื้องตกโตลาย
          ว่านางบัวผันตัดเอาไม้สาว           ยามเมื่อพระลอจะออกจากบ้าน

ฯลฯ

          ตัวอย่างทำนองซอพม่า ต๊ะโต๋งเต๋งกล่าวถึงการรำพันของชายที่มีความรู้สึกต่อหญิงสาวคนรัก

   หลอนว่าต๊ะโต๋งเต๋ง              ก่อยดาฟังคนนักเลง
จะออกซอเพลงเป็นระบำพม่า           หลอนน้องเหน็บดอกข่าปี้จะ
เหน๊บดอกขิง จะขดตั๋วไหลเข้าปิง     หมายเอาคิงเอาคิงซ้อนข้าง
      หลอนมาฮักแม่ใบหน้ากว้าง              อีน้องจะเอาบ่เอา ใจอ้ายตึงเมา
กับแม่ญิงเลาๆแก้มเกลี้ยง                 หัวใจอ้ายก็ยังบ่เสี้ยงกับแม่
เนื้ออ่อนทองแดง หลอนบ่ฮักบ่แปงตั๋วอีน้อง     นิดน้อยหนึ่งเต๊อะ

ฯลฯ